Z franciszkanami do Polski

Kolędy - pieśni bożonarodzeniowe „przywędrowały" do Polski z Zachodu, wraz z powstawaniem nowych klasztorów i przybyciem do nas mnichów, zwłaszcza franciszkanów, którzy pielęgnowali kult żłóbka, ale także włoskich benedyktynów. To właśnie ze źródeł franciszkańskich pochodzi rękopis z połowy XV wieku, w którym zawartych jest sześć łacińskich kolęd i pięć polskich pieśni na Boże Narodzenie. Za najstarszą polską kolędę uważa się tekst z 1424 roku „Zdrów bądź królu anjelski": „Zdrów bądź, królu anjelski K nam na świat w ciele przyszły, Tyś za jisty Bog skryty, W święte, czyste ciało wlity. Zdrów bądź, Stworzycielu waszego stworzenia! Narodził(e)ś się w ucierpienia Prze swego luda zawinienie. Zdrów bądź, Panie, od Panny Jenż się narodził za nie. Zdrów bądź, Jezu Kryste, królu! Racz przyjęci nasze chwalę, Racz daci dobre skonanie Prze twej Matki zasłużenie, Zbychom cię wżdy chwalili, Z tobą wiecznie królowali. Amen". W XVI wieku zaczęto coraz częściej tłumaczyć łacińskie i czeskie kolędy na język polski. Na przykład średniowieczny utwór „Dies est laetitiae" z refrenem „Angelus pastoribus" to przetłumaczone na polski i śpiewane do dziś „Anioł pasterzom mówił".

Kolęda hymnem narodowym?

Na przełomie XVII i XVIII wieku ustalił się termin „kolęda" w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej, ten czas to także okres wielkiej popularności tego gatunku. Właśnie wtedy powstała prawie połowa śpiewanych do dziś polskich kolęd. Wiele z nich ma charakter czułych kołysanek: „Gdy śliczna Panna Syna kołysała", „Lulajże Jezuniu", „Jezus malusieńki", „Oj maluśki". W okresie baroku stała się modna tematyka pasterska. Kolędy wchłaniając piosenki ludowe, przybrały postać pastorałek. Wówczas powstały „Dzisiaj w Betlejem", „Przybieżeli do Betlejem pasterze", „Wśród nocnej ciszy", „My też pa stuszkowie", „Pasterze mili". W 1570 roku powstał „Kancjonał staniątecki", który zawiera aż 130 kolęd! W okresie klasycyzmu kolędy zyskały nową formę: pojawiły się marsze i polonezy, a nawet kujawiak i mazur. Większość kolęd to dzieła anonimowe, lecz autorów niektórych doskonale znamy. „W żłobie leży" napisał prawdopodobnie Piotr Skarga, jezuita, teolog i pisarz, nadworny kaznodzieja Zygmunta III, żyjący w latach 1536-1612. „Mizerna cicha" z XIX wieku jest dziełem poety Teofila Lenartowicza. Natomiast słynną kolędę „Bóg się rodzi" napisał Franciszek Karpiński (1741-1825). Wydał ją w druku w 1792 roku w śpiewniku „Pieśni nabożne" pod oryginalnym tytułem „O Narodzeniu Pańskim". Karpiński nie opatrzył swego tekstu żadną notką zawierającą sugestie co do melodii, a znana dziś wersja polonezowa została zaadaptowana później - współcześnie śpiewamy wersję kolędy z XIX wieku. Jako ciekawostkę należy wspomnieć, że „Pieśń o Narodzeniu Pańskim" chciano uczynić nawet hymnem narodowym z powodu patriotycznych akcentów jednej ze zwrotek. W okresie zaborów zresztą cenzura nakazała zastąpić wers „Błogosław Ojczyznę miłą" zwrotem „Błogosław krainę milą". Kolęda Karpińskiego jest do dziś chętnie umieszczana w śpiewnikach innych wspólnot chrześcijańskich, zyskując znaczenie ekumeniczne.

Polska posiada najwięcej pieśni bożonarodzeniowych - niemal dwieście kolęd i czterysta pastorałek - żaden inny kraj na świecie nie może pochwalić się takim zbiorem. Zwyczajem uświęconym przez wieki zaśpiewajmy całą rodziną, po wieczerzy wigilijnej, choć kilka z nich. I życzmy sobie, żeby ta tradycja nigdy, przenigdy nie zanikła. "